Aytek Soner Alpan: Mübadele, bir etnik temizlik yöntemidir

Türk Yunan Nüfus Mübadelesi nin 100’üncü yıldönümü Mübadele mutabakatı hangi koşullarda imzalandı ve kapsamında neler vardı

Türkiye ve Yunanistan ortasındaki nüfus mübadelesi 1922’de Yunanistan’ın Anadolu’da uğradığı sonuncu mağlubiyetin sonrasında kurulan diplomasi masasında karara bağlanıyor Biliyorsunuz Türkiye’de bu sürece Kurtuluş Savaşı diyoruz Yunanistan’daysa bu süreç Küçük Asya Seferi ve Felâketi olarak isimlendiriliyor Özcesi mübadele Türkiye özelinde kurucu bir askeri zaferin ve siyasi dönüşümün Yunanistan’daysa müesses nizamı alt üst eden büyük bir felâketin akabinde hayata geçti Anadolu coğrafyasında yeni bir devlet Osmanlı İmparatorluğu bünyesinden çıkan son ulus devlet kurulurken Yunanistan’daki ulus devlet 100’üncü yılını geride bırakmış durumdaydı Tarihi bağlam çok kaba çizgileriyle bu biçimdeydi

20 Kasım 1922 de Lozan da başlayan barış görüşmelerinde masada birinci çözüme kavuşan hususlardan birisi nüfusların karşılıklı olarak değiş tokuşu sıkıntısıydı 30 Ocak 1923 te Türk ve Yunan Ahalisinin Mübadelesine Mütedair Mukavelename imzalandı Yani mübadele müzakerelerin çok erken bir basamağında karara bağlandı Sürecin ayrıntılarıyla ilgili tartışmalar 1930’a kadar sürmüş olsa da prensiplerde hızla anlaşılmasının nedenleri var

Bu ayrıntılardan bahsedebilir misiniz

Birincisi sorunun pratik boyutu 1922’de Anadolu’daki Yunan cephesinin çökmesinin akabinde panikle kaçan yahut savaş devam ederken mecburî yine iskân nedeniyle yerinden edilen Rumlar çoktan Yunanistan’a sığınmıştı Nisan 1923 te mübadele ile insanların nakli başlamamışken Yunanistan’da 800 bine yakın Anadolu ve Trakya kökenli mülteci vardı Hasebiyle Yunan tarafı açısından öncelik bu insanlara hukuksal bir statü kazandırmak ve çoktan kendi uzunluğunu aşmış olan mülteci sorunu nu yeni oluşan memleketler arası sistemin takviyesiyle yönetilebilir kılmaktı Öte yandan mültecilerin iskân edilebilmesi için ülkenin yerli nüfusunun bir kısmından kurtulmak gerekiyordu Konut iş arazi muhtaçlığı doğmuştu Misal formda Anadolu da uzun müddettir Osmanlı nın daralan hudutları nedeniyle göç alan savaş yangınlar üzere sebeplerle toplumsal yapısı hercümerç olmuş bir coğrafyaydı Memleketlerini terk etmiş Rumların dönüşlerinin engellenmesi Türk tarafı açısından önemli bir motivasyon kaynağıydı

İkinci boyut bu kurtulma ihtiyacı ile alakalıydı Nüfusun bir kısmının gözden çıkarılabilir olarak değerlendirilmesinin siyasi ideolojik bir tarafı vardı ve bu pratik rastgele bir nedenden daha baskındı Her iki devlet de etnik açıdan homojen bir nüfus yapısına ulaşmak sorun olarak bedellendirilen nüfus segmentlerini minimize ederek mümkün olduğunca yönetilebilir kılmak istiyordu Toplumsal yapının homojenize edilmesi iktisadi alanın ulusallaştırılması devletlerin öncelikleriydi Mübadele bu coğrafyada yüzyıllar içinde ortaya çıkmış toplumsal yapıyı doğru olmayan bir etnik dağılım olarak kabul ederek bu yanlışlığı düzeltmeye çalışan Yunan ve Türk milliyetçiliklerinin ortak ve özgün bir operasyonudur

Bunun sonucunda Yunanistan’da 1 2 milyon civarı insan iskân edilirken 450 bin civarında insan da Türkiye’de mübadil olarak yerleştirilmiştir Muaf tutularak azınlık haline gelen insanları da dikkate aldığımızda 2 milyon insanı direkt etkileyen mübadelenin bu sayının ötesinde bir tesiri ve jenerasyonlara yayılan bir insani faturası olduğu gerçektir

Özgünlükten kastınız ne

1923 Türk Yunan Nüfus Mübadelesi’nden evvel de nüfus mübadelesi teşebbüsleri var Osmanlı İmparatorluğu Bulgaristan ve Yunanistan ortasında mübadeleler müzakere ediliyor yahut hayata geçiriliyor 1923 Mübadelesi bu tecrübelerden farklı

Birincisi Türk Yunan Nüfus Mübadelesi’nin tahminen de en temel özgünlüğü mecburî olması Evvelki teşebbüs ve uygulamalar gönüllülük aslına nazaran kurgulanmışken 1923 Mübadelesi’nde mübadeleye tabi insanların isteğine başvurulmamış ve beşerler atanmış anavatanlarına zorla transfer edilmişlerdir

Bir öbür başlık Türk Yunan Nüfus Mübadelesi ne tâbi insanların saptanmasında kriter din olarak seçilmiş olması Din mübadeleye tabi insan sayısını maksimize edecek görece net bir ayraçtı Bu nedenle Yunanca konuşan Giritli Müslümanlar Patriyotlar üzere kümeler mübadele kapsamında Türkiye’ye gönderilirken Türkçe konuşan Rumlar da inançlarından dolayı Yunanistan’a sevk edildi Lisanlarını dahi bilmedikleri bir ülkeye gönderilen dilsel azınlıkların meseleleri kuşaklar uzunluğu sürmüştür

1923 Mübadelesi’nin bir başka farkı coğrafik kapsamı Mübadelenin kapsamı küçük istisnalar dışında Türkiye ve Yunanistan’ın tamamı Kontrat gereği Yunanistan’da Batı Trakya Müslümanları ile Türkiye’de İstanbul İmbros ve Tenedos Rum Ortodoksları mübadeleden muaf tutuldu Bunun temel nedeni iki devletin bu bölgelerdeki tarihî tezlerinden vazgeçmemeleridir Muaf tutulanlar azınlık olarak tanımlanarak iki ülkede rehin bırakılmıştır Neden rehin diyorum Her iki devlet de milletlerarası tansiyonlarda çabucak azınlık haklarına göz diker Bir tarafın attığı adıma diplomasinin meşhur mütekabiliyet prensibi gereği karşılık verilir ve çileli bir kısır döngü ortaya çıkar Son olarak mübadeleden evvel oluşmuş muhaceret dalgalarında memleketlerini terk etmiş ve Yunanistan’a yahut Türkiye’ye sığınmış insanların geri dönüşlerini kati surette engellemek için Mübadele Kontratı geriye gerçek işleyecek formda kurgulanmıştır

Türk Yunan Nüfus Mübadelesi nin zarurî olarak yapıldığı söyleniyor Sizce Yunanistan ın Anadolu ya işgalinin sona ermesinden sonra öbür bir tahlil bulunabilir miydi

Tarihte mutlak bir zorunluluktan bahsetmek mümkün değil Bugünden baktığımızda mecburilik olarak gördüğümüz şeyler olumsaldır Tarihte patika bağımlılığı dediğimiz bir bahis var Kısaca anlatayım Aşikâr yol ayrımlarına geldiğinizde bir tercihte bulunarak bir yola girersiniz Bu dönüm noktalarından sonra girilen yolda ne kadar mühlet devam edilirse yapılan tercihler sonucunda bu yoldan dönmenin maliyeti o kadar artar Bu nedenle kelam konusu yol giderek zorunlulukmuş üzere görünmeye başlar Hem o günün şartlarında hem de bugünden baktığınızda Halbuki kimi tarihçiler imparatorlukların ortadan kalktığı süreçte milliyetçiliğin tek seçenek olmadığını hatta en güçlü seçenek dahi olmadığını milliyetçiliğin olumsal yani mecburi olmayan bir dizi dönemecin alınması sonucunda Balkanlarda hâkim senaryo haline geldiğini göstermektedir Mübadele dediğimiz demografik mühendislik yolu soykırımların ve öteki etnik paklık sistemlerinin hayata geçirildiği milliyetçi senaryonun baskın hale geldiği bağlamın eseridir

Kısacası rastgele bir mutlak mecburilik olmasa dahi Cihan Harbi ve uzantısı olarak Anadolu’daki Yunan işgali ve işgale direnişe geldiğimizde bu zihniyet mutlak egemenliğini uzun müddet evvel ilan etmiş çeşitli siyasi fırsat pencereleri çoktan kapanmış bir eşik çoktan aşılmış durumdadır Milliyetçiliğin üst belirleyen olduğu bu bağlamda her iki ülkede de mübadeleye tabi olacak insanların değiş tokuş edilme fikrine gösterdikleri sert tepki ve bu mevzuda gönülsüz olmaları rastgele bir karşılık bulmamıştır

NESİLLER UZUNLUĞU SÜREN BİR TRAVMADAN BAHSETMEK MÜMKÜN

Mübadele ile yüz binlerce insan yerini yurdunu bırakıp göçe zorlandı Yaşadıkları yerlerde yabancı görünen beşerler gittikleri yerlerde de yabancı oldular Bu periyodun Türk ve Yunan idareleri tarafından yaratılan büyük bir trajedi değil mi

Meselenin Türkiye’de ele alınışının tersine kuşaklar uzunluğu süren bir travma ve trajediden bahsetmek mümkün Bu nedenle mübadelenin 100’üncü yılının hususun yanlışsız bir çerçeve içinde kıymetlendirilmesi gerekiyor Mübadele konusunda memleketler arası literatürde de yaygın bir yanlış anlayış var Mübadelenin diplomasi tarafından benimsenmesi memleketler arası kamuoyu tarafından onaylanması onu öbür mecburî yerinden etme formüllerinden daha suçsuz insani ve barışçıl kılmıyor İnsanların memleketlerinden mecburi koparılmaları ve hiç tanımadıkları öteki bir ülkede iskân edilmeleri tarif gereği cebir yani sıkıntı içermektedir Eşyayı ismiyle çağırmak gerekir Mübadele bir etnik paklık usulüdür Mübadeleye tabi tutulan insanların temel insan hakları Batı Medeniyeti nin alkışları eşliğinde ihlâl edilmiştir Bunun net bir halde bilince çıkarılması mevzunun yanlışsız kıymetlendirilmesi açısından son derece kıymetlidir Tıpkı vakitte bu insanların mübadele edilebilir şeyler oldukları fikrinin çatışma çözümü repertuarının bir modülü olarak görülmesinden vazgeçilmesine de katkı sağlayacaktır Devletlerin yahut milletlerarası güçlerin çıkarları sıradan insanların hayatlarının önüne yerleştirilmemelidir Bu nedenledir ki Türk Yunan Nüfus Mübadelesi’nin bir insani faturası olmakla birlikte son kertede Türkiye ve Yunanistan ortasındaki sıkıntıları çözen başarılı bir tecrübe olduğu kıymetlendirilmesi yanlıştır ve reddedilmelidir

Bugün için mübadelenin travmatik sonuçları ortadan kalktı mı Bundan sonra bu olayların bir daha tekrarlanmaması için neler yapmak gerekiyor

Bu sonuçların ortadan bütünüyle kalktığını söylemek güç Mübadeleye tabi olmuş birinci kuşak artık hayatta değil Yabancılık dışlanma hasretle dolu bir hayatları oldu Sonraki kuşaklarda de bunlar devam etti ediyor Sonraki jenerasyonlarda memleket hasretinin bir post bellek olarak varlığını sürdürdüğünü bir çeşit hayalet acı ürettiğini söylemek mümkün

Ne yapılmalı sorusuna bir tarihçi olarak şöyle karşılık verebilirim Tarihçiler olarak bu başlıktaki misyonumuz hâkim tarih yazımının görmezden geldiği olayları açığa çıkarmaktan ibaret olamaz Bu kıymetlidir lakin temel misyonumuz geçmişin günümüzle olan bağlantısının insanların geçmişle ve tarihle ilgisinin sağlıklı kurulmasını sağlamak olmalı Hele de Yunanistan ve Türkiye üzere bu bağlantının son derece sıkıntılı ve çok politik belirlenimli olduğu iki ülkede Bu bağlamda Yunanistan ve Türkiye’deki tarihçiler ortasında 2000 yılında başlayan ve hâlihazırda süren akademik diyaloğun ehemmiyetini vurgulamak gerekir Bu diyalog kanalları genişleyerek coğrafyamızın tarihini yeni ve çok boyutlu bir çerçevede ele almamızı sağladı Ulus devlet çerçevesinin milli tarih in içeriksel yahut yöntemsel milliyetçiliğin ötesine geçen ortak eserlerin ortaya çıkmasına vesile oldu Hâlâ bu bahiste önemli aralık katedilmesi gerekse de her iki cenahta da manalı sayıda tarihçi birbirinin tarihini anlamak kaynakları tanımak öğrenmek ortak bir tarih inşa etmek ve üretilen bilgiyi kamusal alanda yine üretmek konusunda inisiyatif geliştiriyor Bunun kamusal alana ve siyasal düzleme çevirisi için daha fazla uğraş sarf etmek gerektiği aşikâr Tekrar de bu süreçte her iki ülkede de aşikâr tarihî dönemeçlere ait kamusal tartışmalarda revizyonist yaklaşımların geliştirilmesinde anılan diyalog kanallarının ve sonuçlarının değerli tesiri olduğunu söylemek mümkün

SORUNLARI BÜSBÜTÜN ÇÖZDÜĞÜ KANISI YANLIŞ ALGI

Günümüz Türkiye Yunanistan münasebetleri dahil mübadele iki toplum ortasındaki ilgileri nasıl etkiledi

Bu kıymetli bir soru çünkü sorunun çoklukla görmezden gelinen bir boyutuna işaret ediyor Ana akım tarih yazımında Türk Yunan Nüfus Mübadelesi’ne ait en kıymetli yanlış algılardan biri mübadelenin Türkiye ve Yunanistan ortasındaki problemleri büsbütün çözdüğü niyeti Mübadele yolunun daha sonra pek çok defa direkt Türk Yunan Mübadelesi’ne referansla farklı bağlamlarda gündeme gelmesi yahut uygulanması yeniden yaratılmış olan illüzyonla ilgili

Konunun Yunanistan boyutu diğer bir telaffuz üzerinden bu illüzyona eklemleniyor Sanırım onu konuşmak için fırsatımız olmaz Mübadele’nin Türkiye veçhesi ele alınırken ana akım tarih yazımında problemin 1925 civarında bittiği kabul edilir Bu da devletin yaklaşımı ile büyük oranda örtüşür Periyodun İçişleri Bakanı Recep Beyefendi Peker daha 1924 te yerli muhacir ayrımına müsaade vermeyeceklerinin altını çizen bir Meclis konuşmasında Mübadele bizim için bitmiştir der Halbuki Mübadele’ye tabi insanların bırakalım iskânını yahut entegrasyonlarını transferleri dahi bu tarihte tamamlanmamıştır Lakin devlet mübadele defterini kapatmış mübadillerin öz örgütlenme faaliyetlerini durdurmuş hak arama teşebbüslerini baltalamış Mübadelenin doğurduğu meseleleri bir zafer anlatısı içinde görünmez hale getirmiştir Problemin milletlerarası boyutunda da Lozan Antlaşması’ndan süratlice 10 Haziran 1930’da imzalanan Türk Yunan Dostluk Tarafsızlık Uzlaştırma ve Hakemlik Antlaşması’na geçildiğini görürüz Halbuki 1930 da devletlerin mübadeleye tabi insanların tazminat haklarından vazgeçmesi basamağına gelininceye dek pek çok badire atlatılmıştır Yunanistan ve Türkiye’de kalan taşınmazların ederlerinin hesaplanması ve tazminatların belirlenememesi o denli tansiyonlu bir süreç olarak ilerlemiştir ki iki ülke ortasındaki diplomatik münasebetler tekraren kopmuş ülkeler savaşın eşiğine gelmiştir

Bir de mübadele kapsamında olmayan muaf tutulanlar var Onların durumu nedir

Başından itibaren işaret ettiğim üzere mübadelede problem gönderilen ve gelenlerden ibaret değil Mübadelenin tahminen de en uzun gölgesini rehin azınlıklar ın sıkıntıları oluşturmaktadır Üstte saydığım sıkıntılara mübadeleden muaf tutulacak İstanbul Rumları’nın nasıl belirleneceği tartışmaları Patrikhane’nin statüsü Rum azınlığın vakıflarının yönetimi Yunanistan’daki Müslüman Türk azınlığın eğitim ve ibadet haklarının tanınması ve uygulanması mevzularındaki uzlaşmazlıkları da eklerseniz son derece girift bir meseleler yumağıyla karşılaştığınızı görürsünüz Bu meseleler iki ülke ortasındaki Ege Kıbrıs üzere öbür majör kriz başlıkları devreye girdiğinde diplomasideki mütekabiliyet oyununda koz olarak görüldüğü için bu problemlerin tahliline de yaklaşılamamıştır

Son olarak bir evvelki soruyla da irtibatlı olarak şu söylenebilir Mübadele sıkıntısı ekseninde örgütlenmiş örneğin Türkiye’deki Lozan Mübadilleri Vakfı üzere sivil teşebbüslerin geliştirdiği inisiyatifler mübadelenin yarattığı insani yıkımın bilince çıkması ve iki toplum ortasındaki bağların geliştirilmesi için adımların atılması konusunda olumlu tesirler yaratmaktadır Bu vesileyle de bu emektar kuruluşlara bir kere daha teşekkürlerimi tabir etmiş olayım